Wikipedia:Artikles del die

1

In matematike, 0.999… (anke skriptet $0.{\bar {9}}$ o $0.{\dot {9}}$ ) es repetienti desimale kel es exaktim egal ye 1. In altri vordes, li simboles 0.999… e 1 representa li sami real nombre. Matematikes ha obtena pluri provos de disi identeso, kel varia segun li nivele de rigore, preferati developo del real nombres, supositiones, historial sirkumstanties e intenteti audientia.

Li egaleso 0.999… = 1 ha longitem bli indukte in lernolibres, e durant li lasti poki dekyares, inquesteres de matematikal edukatione ha studia li reseptione de disi equatione da studentes, kel ofte lautim refusa li egaleso. Lusen resono povud veni fro li expektatione ke infinitesimal quantitates devud exista, ke aritmetike pove bli rupte, o simplim ke 0.999… devud have finali 9. Disi idees es falsi pri li real nombres, tu kel on pove prova dal presisi konstruktione del real nombres fro li rational nombres, e tali konstruktiones anke pove prova direktim ke 0.999… = 1. Samitem kelkus ek li intuitional fenomenes pove eventa in altri nombral sistemes. Exista edes sistemes in kel objekte, kel on rationalim pove noma "0.999…", es striktim min kam 1.

Ke li nombre 1 have du desimal expansiones non es pekuliareso del desimal sisteme. Li sami fenomene eventa in integri radikes altri kam 10, e matematikes anke ha quantifika li moyenes por skripta 1 usant nonintegral radikes. E li fenomene non es uniki ye 1: omni terminanti desimal expansiones have jemele kun trananti 9s. Faktim omni positional nombral sistemes kontena infinteso de ambigui nombres. On ha aplika disi diversi identesos por plu bonim komprenda shablones in li desimal expansiones de fraktiones e li strukture de un simpli fraktale, li ensemble de Cantor. Lus anke eventa in li klasiki inquesto del infiniteso del toti ensemble de real nombres.

2

Evolutional biologia es subfake de biologia kel studia li origine e desensione de spesies e lusen chanjo durant tempe, tu es lusen evolutione. Tes kel studia evolutional biologia es nomat evolutional biologes o min ofte evolutionistes.

Evolutional biologia es interfakal subfake pro ke lu inkluse sientiistes ek multi fakes kel studia taxonomie. Exemplim, lu inkluse sientiistes kel ha resiva spesial instruktione pri partikular organismes kom mamiferologia, ornitologia] o herpetologia ma usa dis organismes kom sistemes por responda a general questiones de evolutione. Lu anke inkluse paleontologes, kel usa fosilus por studia li manere e rapideso de evolutione, e teoriistes in areas kom populational genetike e evolutional teorie. Ye li 90 dekyare developal biologia devenid parte de evolutional biologia pro li studio de evolutional developal biologia.

Lun trovos multim influa li novi fakes kel studia li sosiokultural evolutione e evolutional psikologia de homaro durant li milyares ante li inventione de agrikulture. Li frame de idees e konseptal instrumentes de evolutional biologia nun es aplikat in li studio de range de temes fro komputatione a nanoteknologia.

Artifisial vivo es subfake de bioinformatike kel proba modela, o even ri-krea, li evolutione de organismes kom deskriptet per evolutional biologia. Disi bli fa per matematike e komputal modeles.

3

Laibach es musikal grupe fro Slovenia, fondat ye 1980 in li urbe Trbovlje in antei Jugoslavia, kelen musika ordinarim bli qualifika kom "martiali industriali". Depos 1984 Laibach forma li musikal ale del artisti kolektivo Neue Slowenische Kunst (NSK). Altri grupes, kel apartena a disi kolektivo, es inter altre li grupe de visual artes IRWIN e li teatral grupe NOORDUNG. Li nome "Laibach" es refero al oldi germani nome del sloveni chef-urbe Ljubljana.

Laibach blid fonda ye 1 de june 1980 in li sloveni industrial urbe Trbovlje, kurtim after li morio del jugoslavi duktere, marshale Josip Broz Tito. Li original membres de Laibach esed Dejan Knez, Srečko Bajda, Andrej Lupinc, Tomaž Hostnik e Bine Žerko. Durant li unesmi yares depos sen fondatione, Laibach haved seriosi problemes kun li jugoslavi autoritates. Li unesmi konserte ye 1980, kel esed konektet kun strike de laboreres, blid interdikte dal autoritates. Nur ye 1982 les suksesed tu plea konsertes in li urbes Ljubljana, Zagreb e Beograd. Ye dekembre 1982 Tomaž Hostnik, li chefi kantere e ideologiiste de Laibach, se self-asasinad. Pokim plu tardim adi al grupe blid Milan Fras, li novi kantere, e Knezen kusino Ivan (Jani) Novak.

Depos li komenso Laibach esed kontroversal pro sen identifikatione kun multi elementes del national-sosialisme e sosial-realisme. Li konsertes del grupe es reali spektakles, ofte sur alti estrades memorisanti li verke de Leni Riefenstahl. Lun membres porta uniformes, sur kel li nigri krose de Kazimir Malevich remplasa li svastike. Ofte les usa germani simbolike e kanta germanim. Dunke Laibach reglarim bli akusa de national-sosialisti simpaties. Ma kontru, li stile, kel lu noma totalitari pop art, es taliman groteski, provokativ e exajerat, ke nule sava keli idees lu representa realim. Laibach self mantene disi ambigueso: «Nus es fashistes tantim, kam Hitler esed piktere.» Plu...

4

Li quadrivium did es, in li Medieve, li konjunkte del quar liberi artes: aritmetike, musike, geometria e astronomia kel, in konjunktim kun li trivium, did es li base del studio del filosofia e li teologia in li sentres de medieval doso. Origina del sekte del pitagoristes kel did prisa li edukatione in grandi gradu.

Li quadrivium did proportiona al studiant kel ja did have pasa li fundamental lerno e majori savo e max profundi savo in tu prisenta lum in max alti sienties.

Es spesialim disi fake del savo li kel did resiva max impulso kun li multopli kontaktes del monasteries katalani kun li Islame: on trova klari exemple in li studios matematiki kel Gerbert de Aurillac did have fa kun li episkope Ató de Vic durant sen visito in Katalunia.

Tra del Islame on did konosa li laboros de Maslama super li astrolabie, li establo del astronomial mensus, li uso del arabi sifres e del sero e on did expanse li savos super li algebra in li kristani monde.

Li savos novi did fa fasili e did ameliora li studio del geometria, del aritmetike e del astronomia in li diferanti sentres de doso.

On did konsidera ke li aritmetike did es li studio del nombre in puri stando, ke li geometria did es li studio del spatie in puri stando, ke li musike did es li studio del nombre in movo e ke li astronomia did es li studio del spatie in movo.

5

Interslavum (Medžuslovjanski, Меджусловјански) es konstrukteti slavi helpolingue, kel ha bli krea depos 2006 da grupe de linguistes ek diversi landes kun li eme ye kreo simpli e reglari lingue, kel Slaves de irgi nationalitate povud komprenda sin preparatione. Lun vordaro e gramatike es konstruktet taliman, ke toti formes exista ye toti o aminim ye li majoritate del slavi lingues. Dunke li lingue es helpiv non solim por Slaves, ma anke por turistes voyajanti tra li slavi landes.

Li idee de panslavi lingue ha exista durant kelki sekles. On pove dikte, ke interslavum es maxim oldi konstruktet auxiliari lingue, kreat plu kam du sent yares ante Volapük e Esperanto. Li unesmi gramatike esed skriptet dal kroati prestro Juraj Križanić ye 1665 sub li title Gramatično izkazanje ob ruskom jeziku ("Gramatikal explikatione pri li rusi lingue"); lo elekted li nome "rusum" pragmatim por pleda li tsar, ma faktim disi lingue esed basat plu sur kirkeslavum e lon propri dialekte de kroatum. After Križanić anke multi altres ha krea projektes por panslavi o interslavi lingue, maxim ye li 19esmi e 20esmi sekle, inter keles li famos panslavistes Jan Herkeľ e Matija Majar e li cheki novialiste Ladislav Podmele. Malgre ke omni disi projektes ne es identi, lus es tantim simil a mutu, ke evidentim on mus konsidera lus kom uni e li sami lingue.

Nunitem li interslavi lingue konsista ek du projektes: Slovianski (plu basat sur li moderni slavi lingues) e Novoslověnsky (plu basat sur oldi kirkeslavum). Kunu lus have sirk 200-500 useres. Plu...

6

Li veritate (in Novial 98) o vereso es propri konsepto del filosofia kel serva por tu evalua faktus e judikos in termines de veri o falsi. Se aplika super omnum al idees e propositiones e non a altri lingual expresiones o komportamentes. Li veritate se oposi al mentie.

Li konsepto de veritate varia segun li epoke o teorial skole. On pove tu distinkte super omnum li suksedantes:

Veritate kom korespondantie: es veritate li kel nus dikte o nus pensa kand se koresponda kun li kel pasa o se pove tu persepte en li realitate. Kel tu have kom pruva de refutatione extri monde, departant de hipotese de ke disi monde se pover konosar faktu ke multis nega (kom li kel precha li skeptikisme).
Veritate kom kohesentie: es veritate ti afirmatione kel es kohesent kun altri akseptates por determinat komunitate. Es konsepto kel origina del utilitarisme e se usa tre in logike e in li sientie in generali, vor ke se fa tu serva in li suksedant sense: nus aksepta ke irgi koze es veritate si se pove tu montra empirialim on si non se pove tu refuta de momente (falsifikatione).
Subjektivi veritate: es veritate li kel kelke konsidera kon veri, es relationat kun li personal kredenties, kun li experientie del monde. Reariva diferanti gradu de relativisme.
Li religione usa li expresione "absoluti veritate" kom sinonime de Deo o de revelatione.
Pragmati veritate: durant ke es non-posibli tu ariva a veritate sin de dutos, se aksepta kom serti li kel es valorosi por li omnidiali vivo e por tu fa tu avansa li questione di partikulari studio.

7

Kick-boxing o kick-boxe es deskriptiv termine por martial artes kel, malgre ke similar a boxe, usa li pedes e anke li manus por kolpa. Kick-boxing pove es praktikat por general sanitate, o kom sporte de kombate. Li vorde kick-boxing representa grupe de disiplines o sportes de kombate kel usa li pedes e li pugnes. Spesialim, kick-boxing es un ek li disiplines de boxe pieds-poings kel blid developa unesmim per li japonanes e depos per li statouniteses. Es diferent genres de kick-boxe, maxim popular forme es un vor kolpes de pede es permitet nur vers kape e torse.

In li medie del yares 1960, li japonane Kurosaki, kel did traina in Karate Kyokushinkai, did voyaja a Tailande deskovrant le ambite de tailandani boxe. After su ritorne al Japon did deside a kombinar su teknikes de karate kun disis de tailandani boxa, ekartant kolpes de elbove (li amerikanes anke did ekarta kolpes de genu), talim novi sporte apelat "kick-boxing" did naska se.

Inter li non-japonanes kel did gana maxim suksesos, spesial konsideratione have a esar donat a franse Christian Guillaume kel in 1969 did gana 4 viktories e du partites nule; e amerikane Benny "The Jet" Urquidez kel in 1977 did bata Tatsuyuki Suzuki in 4 rondes.

In 1973 Urquidez e Howard Hanson did krea li WKA (World Karate Association), kambiant yares after li "K" de "karate" por disi de "kick-boxing".

Li maxim konosat championes es Rob Kaman, Benny Urquidez, Dennis Alexio, Ernesto Hoost, e Marek Piotrowski. Plu...

8

Biologia studia li varietate de vivo

Biologia es li studio, o sientie, de vivo. Lu trakta li tretes e konduites de organismes, qualim spesies e individus existeska, e lusen interakto kun mutu e li ambiente. Biologia inkluse larji spektre de akademial fakes kel ofte es regardat kom non-dependanti. Tamen, kunu lus trakta fenomenes relat vivant organismes (biologial fenomenes) trans larji range de skales.

Ye li nivele del organisme biologia ha explika fenomenes kom nasko, kresko e deskresko o morio de vivanti organismes. Similesos del yunes e patres (heredo) e floro de plantes ha perplexisa homaro depos ansieni tempes. Altri fenomenes kom li produktione de milke (laktatione) da matras after parturo, li chanjo de forme de animales after nasko (metamorfose), li nasko de serteni animales (fogles e repteres) ek semblantim non-vivanti oves, saniso de vundes o li movos de plantes (tropisme) ha bli studia. Sur plu larji skale de tempe e spasie, fenomenes kel ha atrakta li intereso de multi biologes es: domestikatione de animales, li larji varietate de vivanti organismes (biodiverseso), chanjos de vivanti organismes durant epokes (evolutione), extinktione, spesiatione, sosial konduite inter animales ets.

Durant ke botanike trakta li studio de plantes, soologia es li fake de sientie kel trakta li studio de animales e antropologia es li fake de biologia por studia homal entes. Tamen, ye li molekulari nivele, vivo bli studia dal fakes de molekulari biologia, biokemie e molekulari genetike. Ye li sekuenti nivele del selule, lu bli studia kom selulari biologia, e ye multiselulari niveles, lu bli examina in fisiologia, anatomia e histologia. Developal biologia studia vivo ye li nivele del developo o ontogenia del individual organisme. Supruvadant li skale vers plu multi kam un organisme, genetike konsidera qualim heredo funktiona inter patre e yune. Etologia konsidera li konduite de grupes de plu multi kam un individu. Populational genetike studia ye li nivele de toti populatione e sistematike konsidera li relationes inter spesies e grupes de spesies. Interdependanti populationes e lusen habitatories bli examina in ekologia e evolutionari biologia. Spekulativ novi fake es astrobiologia kel examina li posibleso de vivo exter li Tere. Plu...

9

☿ Merkurie es li maxim proximi planete ye li Sune e li duesmi maxim mikri planete in li Sunal Sisteme. Merkurie varia fro -0.4 a 5.5 ye aparienti grandeso e lusen maxim angulari separatione fro li Sune (maxim grandi elongatione) es nur 28.3°, pro qui resone lu es vidabli nur ye krepuskule. Li planete resta komparativim pokim savat: li soli spasie-vehikle kel ha proximeska a Merkurie esed Mariner 10 fro 1974 a 1975, kel mapad nur 40–45% del planeten surfase. Fisikalim, Merkurie apari simili ye li Lune pro ke lu es multim kraterat. Lu have nuli natural satelites e nuli atmosfere. Li planete have grandi sentre de fere kel genera magneti felde sirk 1% tam forti kam tu del Tere. Surfasal temperatures sur Merkurie varia fro sirk 90 a 700 K kun li subsunal punte kom li maxim varmisi e li fundes de krateres proxim li poles kom li maxim koldi.

Li romanes nomad li planete segun li rapidim kursent mesajere deo, Merkurie, probablim pro lusen rapidi aparienti lokomotione in li krepuskulal siele. Li astronomial simbole por Merkurie (Unikode: ☿) es stilistikat versione del kape del deo kun chapele e du ales. Li chinani, koreani, japonani e vietnamani kultures noma li planete li ’’aquosi stele”, segun li Sink Elementes.

10

Finni ansieni kredo es li finni e karyalani (finnim karjalainen), pagani o prekristani formes de religione, kel existad ante kristanisme e anke durant li kristani religione. Religional kredo e traditiones ha longitem es mixure de kristianisme e paganisme, in kel on ha kulta e honora amb kristani Dee, Jesu e sanktes e finni dees e nixes.

Ansieni kredo non purim related supernaturalisme, ma anke in tre konkreti e omnidial koses, den fenomenes, kel on kredad kom sankti, blid vida in nature e homes. Pagani kredo non esed area de vivo e akto kun klari marjines kom, exemplim, kristanisme kel remplased lu. Es ofte desfasil ye marka marjines inter pagani e altrim nur mital kredos. On poved kulta e diskurse samiman kun heme-nixes, heroes de ansieni rakontes e spirites de ansestres kam kun sentral dees.

Pluri divines e altri spirites apartenad ye finni ansieni kredo. Dises variad segun tempe e loke; ye diferanti tempes e in diferanti regiones on kultad diferanti divines. Tamen, exemplim li superdeo, Ukko, probablim esed konosat omnilok in Finlande, e li equivalenti karaktere es konosat tam bonim da skandinaves, lapones e baltes. Klarim importanti, ma disdi nur malim konosat spirite ha es Jumi (pronuntiat Yumi), kelen nome es parenti ye Jumala (Deo, pronuntiat 'Yumala). Li heroes de rakontes maxim konasat disdi, Väinämöinen e Ilmarinen, ha anke es kultat. Li nome Ilmarinen es aparientim parenti ye li divine, Inmar, de distantim parenti lingue. Plu...

11

Stanislas Konarski (polonim: Stanisław Konarski). Lon veri nome esed Hieronim Franciszek Konarski), naskad ye 30 septembre 1700 in Żarczyce; morid ye 3 auguste 1773 in Warszawa (Polonia), esed poloni instruktere e skriptere. Lo did fika instruktione plu bon; lo skripted politikal libres, poemes, e dramates. Lo esed monako - membre del ordine de Piaristes; lo portad li Iluminisme in Polonia.

Inter 1725 e 1727 Konarski studiad in li Collegium Nazarenum in Roma, vor lo devenid instruktere de retorike - li arte de bon parlo. After tu, por plubonisa sen savo, lo voyajad tra Fransia, Germania e Austria. Ye 1730 lo retrovadad a Polonia e komensad labora sur novi texte de poloni lege ("Volumina legum").

Fro 1736 Konarski instrukted in li Collegium Resoviense in Rzeszów e ye 1740 lo komensad li Collegium Nobilium in Warszawa, skole por filios del homes de alti sosial klase ("szlachta"). Aftru, lo plubonisad instruktione de Piaristes in Polonia, in metode kel konkorda kun sen programe de instruktione (Ordinationes Visitationis Apostolicae..., 1755). Lon plubonisos devenid importanti punte in li lukta de 18smi sekle por fa li sisteme de poloni instruktione plu moderni.

Komensim, Konarski esed konektet politikalim kun Rego Stanislas Leszczynski; aftru, lo devenid proxim li "Familie" de Czartoryski e a Rego Stanislas August Poniatowski. Lo prendad parte in li famosi "jodie-dinees". Stanislas August Poniatowski fika ke medal blid kreat in li honore de Konarski, kun lon aspekto. Dar esed skriptet latinim: Sapere auso ("kel esed kurajosi por es saji").

12

Australasia es li area kel inkluse Australia, Novi Selande, Novi Ginea e li multi, proximi, plu mikri isles, ek kel maxim multes es in li esti parte de Indonesia. Li nome blid krea da Charles de Brosses in Histoire des navigations aux terres australes (1756). Lo derivad lu fro latini frase kel voli dikte “sud Asia” e diferentiad li area fro Polinesia e li sud-esti Pasifiki Oseane (Magelanika). On kelkitem dikte Australasia por Australia e Novi Selande solim, pro absenteso de altri vorde limitat a ti du landes.

Li vorde have poki utileso por politikal e kultural deskriptiones, pro ke quamkam amb Australia e Novi Selande es relativim richi, dominantim anglum-parlanti landes e simili ye multi maneres, lus have poku komunim kun altri nationes in li area. Li vorde es non-populari in Novi Selande pro ke lu es perseptet emfasa Australia e implika forsan ke li regione es parte de Asia. Instedu, li vorde Oseania es preferat, quankam disu voli dikte kelku kelkim diferanti, e Australia ofte es perseptet da novi-selandanes kom non parte de Oseania.

Parlant biologialim, tamen, Australasia es distinktet regione kun komuni evolutionari historie e tre multi uniki plantes e animales, kelkes komuni ye li toti area, altres limitat ye partikulari partes ma havent komuni ansestria.

Li biologial divisenti linie kun Asia es li Wallace line, kel representa li marjine inter du kontinental plates. Sulawesi e Lombok es situat sur li esti, Australasian latere del linie e Borneo e Bali es situat sur li vesti, Asian latere. Plu...

13

Li mamiferes (klase Mammalia) es li klase de vertebrosi animales karakterisat dal presenteso de mamal glandes, kel in females produkte milke por nutrio de yunes. Les es anke karakterisat del presenteso de piles o fure e homeotermi, tu es varmi-sangal, korpores. Li serebre regula li homeotermi e sirkulational sistemes, inklusent li quar-chambral kordie. Mamiferes inkluse 5 500 spesies (inklusent homes) distribut trans sirk 1 200 genres, 152 families e til 46 ordines, quankam li exakti nombres varia segun li klasifikal skeme.

Filogenetikalim on defini li klase Mammalia kom omni desenseres del maxim resenti komuni ansestre del ordine Monotremata (exemplim ekidnes e ornitorinkes) e del subklase Theria (marsupiales e plasentales).

Li majoritate de mamiferes have set servikal vertebres (kolal oses), inklusent vespertilies, girafes, balenes e homes. Li poki exeptiones inkluse li genre Choloepus, kel have nur six servikal verterbres, e li genre Bradypus kun nin servikal vertebres. Mamiferes have tri oses in chaki orele e uni (li mandible) an chaki flanke del subi maxile. Un grupe de terapsides nomat sinodontes haved tri oses in li maxile, ma li maxim grandi maxilal junkte esed li mandible e li altri oses kondukted suone. On kreda ke li plusi maxilal oses de altri vertebroses es homologi ye li malleus (hamre ose) e incus del mamiferal orele. Plu...

14

In probableso teorie e statistike, li geometriki distributione es un ek du diskreti distributiones de probableso:

li probableso distributione del nombre X de Bernoulli probos besonat por obtena un sukseso, suportat sur li ensemble { 1, 2, 3, ...}, o
li probableso distributione del nombre Y = X − 1 de falios ante li unesmi sukseso, suportat sur li ensemble { 0, 1, 2, 3, ... }.

Qui ek disus on nomisa "li" geometrike distributione es afere de konventione e konvenienteso.

Di li probableso de sukseso an chaki probo esp, tand li probableso ke on besona n probos por obtena un sukseo es:

\Pr(X=n)=(1-p)^{n-1}p\,

por n = 1, 2, 3, .... Equivalentim li probableso ke es n falilos ante li unesmi sukseso es:

\Pr(Y=n)=(1-p)^{n}p\,

por n = 0, 1, 2, 3, ....

In ambi kasus, li sequense de probablesos es geometri sequense.

Examplim, konsidera ke ordinari ludo-kube bli jeta repetitim til li unesmi foye ke "1" apari. Li probableso distributione del nombre de foyes ke lu bli jeta es suportat sur li infiniti ensemble { 1, 2, 3, ... } e es geometriki distributione kun p = 1/6. Plu...

15

Sumo (Japanum: 相撲 Sumō) es sporte e martial arte de Japan, ben ke disdi, kelke sumotori (li lukteres de sumo) es de Hawaii. Lu es ansieni arte, e inkluse multi elementes del religione Shinto.

Kom li majoritate del formes de libere lukto in li monde, li radikes de sumo bli perda a prehistorie. Sumo es mentionat in li maxim antiqui japanani textes, del VIII yarsento KE (komuni era). He antiqui formes non es sumo kom ke es disdi, pro ke il non had multi regles e on parlad de sumo anke por del luktos al morte. Kelke legendes dikte ke bravi sumotori esed bonim a portar maxim ke tune de armature a batalie, ma he legendes es multum exagerat.

Kun sen use kom pruvo de forse in kombato, sumo tamben ha eset asosiat al rituales Shinto, e anque disdi kelke miyai (temples Shinto) fa tipe de danso ritual in kel un humane ceremonialim lukto sin armes kun kami (spirite o deeso).

In li skriptet japanani historie, li populareso de sumo ha chanja segun li kaprises del empereres e li besonie de manere por traina se in periodes de sivili guere. Li forme de kombato ha chanja gradualim a tal in kel li eme por li venko esed jeta tu oponent. Li konsepto de pulsa sen oponent a foras de limitat arena ha bli krea multi postea.

On kreda ke li ring, definit per maxim ke li area cedet al sumotori per li spekteres, ha bli krea in li XVI yarsento in tornee kel did bli organisa per li chefi japanani generalo de he era, Oda Nobunaga. Alora, li lukteres portad laxi surenes, non li rigidi mawashi de disdi. Li majoritate del disvelopamente del moderne sumo esed in li unesmi partes del Edo periode. Plu...

16

Biokemie es li studio del kemie de vivo, ponte inter biologia e kemie kel studia qualim komplexi kemial reaktiones produkte vivo. Es hibrid fake de kemie kel spesialisa in li kemial prosedos in vivanti organismes. Dis artikle diskuse nur teral biokemie. Omni savat formes de vivo sur li Tere es fundat sur karbo e aque. On kreda ke omni presenti formes de vivo ha desense fro li sami komun ansestre. Lus have simili biokemies, even in koses semblanti arbitriari, kom geneti chifre o manualeso de diversi biomolekules. Es non-savat ob alternativi biokemies es posibli o praktikal.

Biokemie trakta li strukture e funktione de selular partes, kom proteines, karbohidrates, lipides, nuklei asides e altri biomolekules. Kemial biologia eme responda a multi biokemial questiones per usant implementes developat in sinteti kemie.

Quankam es vasti nombre de diferanti biomolekules, lusen ordinarim es komposit ek repetit simili subunos (nomat monomeres) ma kun diversi ordines del unos. Chaki klase de biomolekules have diferanti grupe de subunos.

Li biokemie de selular metabolisme e li endokrine-sisteme ha bli investiga extensivim. Altri areas de biokemie inkluse ensime-katalisat reaktiones, li tretes de proteines, li geneti chifra (DNA, RNA), proteine-sintese, selule-membrane-transporto e signale-transduktione.

17

Aristotéles (ansieni grekim: Αριστοτέλης Aristotélēs 384 – 7 marte 322 A.K.E.) esed ansieni greki filosofe, kel studiad kun Platone e dosed Aléxandros li Grandi. Lo skripted multi libres pri multi temes, inklusent fisike, poesie, soologia, logike, retorike, guverno e biologia. On generalim konsidera Aristotéles, kun Platone e Sokrate, kom un ek li maxim influanti ansieni greki filosofes. Les transformad pre-sokratesal greki filosofia en li fondationes de Westal Filosofia. Li skriptures de Platone e Aristotéles fondad du ek li maxim importanti skoles de ansieni filosifia.

Aristotéles pretied savo obtenat fro li sensus e modernim on vud klasifika lo kom moderni empirike (vida materialisme e empirikisme). Lo traktad temes dialektikalim. In lon skriptures li parleres komensa fro ordinari kredos (Endoxa). Lon eme esed non-kontradiktione preferim kam vereso. Lo fad li fondatione de tu kel, du milyares plu tardim, saled bli developa en li empirikal siential metode. Quankam lo skripted dialoges fruim durant sen kariere, nur fragmentes de disus ha transviva. Li verkes de Aristotéles, kel ankore exista disdi, es traktates kel esed maxim partim non-publisad durant lon vivo. Dises probablim esed lektural notes o textes usat da lon studentes, e preske sertim les ha bli revise repetitim durant li yares. Li resulte es ke disi verkes multim es eklekti e desfasil lekto. Kelkes ek li maxim importanti es Fisike, Metafisike (o Ontologia), Nikomakhosal Etike, Politike, Pri Alme, e Poetike. Li stile e substantie de disi verkes, quankam konekted per multi fondational maneres, varia multim.

Aristotéles es konosat kom un ek li poki homes de historie kel studiad preske omni fake de sen tempe e probablim esed un ek li unesmi polimates. In sientie Aristotéles studiad anatomia, astronomia, ekonomike, embriologia, geografia, geologia, meteorologia, fisike e soologia. In filosofia lo skripted pri estetike, etike, guverno, metafisike, politike, psikologia, retorike e teologia. Lo anke traktad edukatione, stranjeri kustomes, literature e poesie. Lon kombinat verkes preske konstitu ensiklopedie de greki savo.

18

Relativitate bli frequentim refera ma min ofte komprenda teorie pri li nature de spatie, tempe e materie.

Li spesial teorie de relativitate da Albert Einstein (1905) aserte ke diferant observeres, movant ye konstanti relativ rapideso, persepte li leges de fisike kom identi, e partikularim li rapideso de lume (c).

Inter li konsekuentus del spesial teorie es:

ke movant objekte kurteska in sen mov-direktione;
ke tempe mova plu lentim che movant objekte;
ke movant objekte have plu grandi mase;
e ke nul objekte pove mova tam, o plu, rapidim kam lume.

Dis fenomenes es tro mikri por es observabli ye normal rapidesos, ma experimentes ha konfirma les.

Einstein fad li hipotese ke omni energie es li samu kam mase, segun li famosi equatione E=mc².

Li general teorie da Einstein (1916) es importanti chefim in kosmologia. Lum aserte li equivalenteso de akseleratione e gravitatione, e ke gravitatione kurvisa spatie, talim ke lume non plus mova in rekti linies.

19

Nordi Amerika es kontinente in li nordi hemisfere kel es sirkumdat an li norde dal Arkti Oseane, an li este dal Nordi Atlanti Oseane, an li sude dal Karibeani Mare, e an li veste dal Nordi Pasifiki Oseane. Lu kovra area de sirk 24,500,000 km² (9,460,000 mi²), o sirk 4.8% del sufase del Tere. Ye julie 2002, lun populatione blid estima kom super 514,600,000. Ye area lu es li triesmi maxim grandi kontinente, after Asia e Afrika, e es li quaresmi ye populatione after Asia, Afrika, e Europa.

Amb Nordi e Sudi Amerika es nomat fro Amerigo Vespucci, kel esed li unesmi europane kel sugested ke li Amerikas non esed li Esti Indies, ma anteim non-deskovrat (da europanes) Novi Monde. Nordi Amerika okupa li nordi parte del land-mase generalim nomat li Novi Monde, li Vesti Hemisfere, li Amerikas o simplim Amerika. Li soli landal konektione de Nordi Amerika es kun Sudi Amerika an li angusti Istme de Panama. (Pro geopolitikal resones omni Panama – inklusent li segmente del istme est li Panama Kanale – es ofte konsiderat kom parte de Nord Amerika.) Segun kelki autoritates, Nordi Amerika komensa non an li Istme de Panama ma an li Istme de Tehuantepec, e li intervenienti regione, nomat Sentral Amerika es sur li Karibeani Plate. Maxim multes, tamen, konsidera Sentral Amerika kom regione de Nordi Amerika, pensant ke lu es tro mikri solim ye es kontinente. Grinlande, quankam geografialim parte de Nordi Amerika e sur li sami tektoni plate (li Nordi Amerikan Plate) politikalim non es konsiderat kom parte del kontinente. Plu...

20

Astronomia (grekim: αστρονομία = άστρον + νόμος, astronomia = astron + nomos, literalim, "lege del steles") es li sientie de sielal objektes (exemplim steles, planetes, kometes, e galaxies) e fenomenes kel origina exter li atmosfere del Tere (exemplim, aurores e kosmal radiatione). Lu konserna li evolutione, fisike, kemie, e movo de selial objektes, plus li formatione e developo del universe. On pove usa astronomial observationes por proba fundamental teories in fisike, kom general relativitate. Teorial astrofisike komplementa observational astronomia pro ke lu sercha explika astronomial fenomenes.

Astronomia es un ek li maxim oldi sienties. Astronomes, spesialim de ansieni Grekia e India, praktisad siential metodologia, e avansat observational teknikes povud ha bli sava multim plu fruim. Historialim, amatori astronomes ha kontribu multi importanti astronomial deskovros e astronomia es un ek li poki sienties in kel amatores pove ankore exekute activ role, spesialim in li deskovro e observatione de efemeri fenomenes.

Depos li 20esmi sekle li fake de profesional astronomia ha bli divise en observational astronomia e teorial astrofisike. Observational astronomia konserna li kolektione de datumes, li konstruktione e manteno de instrumentes, e li analiso de resultes. Kelkitem on refera a disi fake kom "astrometria" o simplim "astronomia". Teorial astrofisike determina li observational implikationes de komputal o analiti modeles.

On mus non konfusa moderni astronomia kun astrologia, li kredal sisteme kel aserte ke es korelatione inter homal aferes e li positiones de sielal objektes. Quankam li du fakes departa fro komuni origine, maxim multi penseres in ambi fakes kreda ke lus nun es distinktet. Plu...

21

Ingenieria es un aplikati sientie kel usa matematike e sientie.

Aplikati sientie es li exakti sientie del aplikatione de savo fro un o plusi natural siential fakes a praktikal problemes. Multi aplikati sienties pove bli konsidera kom formes de injenieria. Aplikati sientie es importanti por teknologial developo.

Akademial fakes kel on pove konsidera kom aplikati sienties inkluse agrikulture, arkitekture, edukatione, injenieria, ergonomike, desino, familial e konsumeral sientie, foresteria, forensike, sanesal sienties, bibliotekal e informational sientie, medisine, e milital sientie. Es anke aplikati subfakes de maxim multi altri sienties.

Gottfried Leibniz bli kelkitem deskripte kom “patro” de aplikati sientie, pro sen efortes por promote praktikal aplikatione de siential prinsipes.

Instrumental sientie, un aplikati sientie, es sistemati manere por solutione de problemes. Lu non es un sientie ma kontru trakta li manipulatione por solu partikulari probleme kom, exemplim, preservatione de rekoltendi plantes. Instrumental sienties es bonim konosa por inquesto e developo kel resulta en novi teknologia.

22

Euklid, famosi grek matematikiste konosat kom li patro de geometria, in detale fro *Li Skole de Atenes* da Rafael.

Matematike es li fake kel trakta konseptos kom quantitate, strukture, spatie e chanjo. Lu evolud (per uso de abstraktione e logikal resono) fro konto, kalkulatione, mesuro e li studio del formes e movos de fisikal objektes. Matematikistes explora tal konseptos, emant por formula nov konjektures e por establi lusen vereso per rigorosi deduktione fro aptim selektet axiomes e definitiones.

Savo e usa de basal matematike es expanset, kom lu ha es durant omni historie. Plubonisos de basal idees es vidabli in ansieni matematikal textes fro ansien Egipte, Mesopotamia e ansien India, e plu tardim li ansieni grekes introdukted plu grandi rigore. Depos li ansieni Grekes, li developo kontinuad intermitentim til li Renesanse del 16esmi sekle kand novi matematikal deskovratus interakted kun novi siential deskovratus. Li resulte esed akseleratione de komprendo kel ankore kontinua.

Disdi, on usa matematike trans li monde in multi fakes, inklusent sientie, injenieria, medisine e ekonomike. Li aplikatione de matematike in tal fakes, ofte nomat aplikat matematike, inspira e usa novi matematikal deskovros e ha kelkitem dukted al developo de totim novi fakes. Matematikistes anke studia puri matematike por lu self sin pensa de uli praktikal aplikatione, quankam altres povud plu tardim trova aplikationes. Plu...

23

Mikrobiologia es li studio de mikrobes o organismes de mikro nivele: exemplim bakteries, viruses, alges ets.

Non omni mikrobes kreska rapidim e fasilim. Faktim, li maxim ordinari evaluos sugeste ke nus ha studia nur sirk 1% ek li omni mikrobes de irgi spesifikat environmente. Dunke, malgre ke super trisent yares ha pasa depos li deskovro de mikrobes li fake de mikrobiologia klarim es in lun infanteso relativ altri biologial fakes kom soologia, botanike e even entomologia.

Mikrobiologia pove bli diviset en pluri subfakes:

Mikrobal fisiologia: Li studio pri qualim li mikrobal selule funktiona biokemialim. Disu inkluse li studio de mikrobal kresko, metabolisme e selular strukture.
Mikrobal genetike: Li studio pri qualim genes es organisat e reglat in mikrobes relat lusen selular funktiones. Proximim relate molekular biologia.
Medisinal mikrobiologia: Li studio del role de mikrobes in homal maladeso. Disu inkluse li studio de mikrobal patogenese e epidemiologia e relate li studio de morbal patologia e imunologia.
Veterinaral mikrobiologia: Li studio del role de mikrobes in veterinari medisine.
Environmental mikrobiologia: Li studio del funktione e diverseso de mikrobes in lusen natural environmentes. Disu inkluse li studio de mikrobal ekologia, mikrobe-mediat nutriental siklo, geomikrobiologia, mikrobal diverseso e bioremediatione.
Evolutional mikrobiologia: Li studio del evolutione de mikrobes. Disu inkluse li studio de bakterial sistematike e taxonomie.
Industrial mikrobiologie: Li explotatione de mikrobes por uso in industrial prosedos. Exemples inkluse industrial fermentatione, li trakto de disipendi aque e li fermento de alkoholi drinkes. Anke bioteknologia.

24

♆ Neptune es li otesmi o, kelkitem, li ninesmi planete fro li Sune pro li eksentri orbite de Pluto (si on konsidera Pluto kom planete), e li maxim extri gasal gigante de nusen sunal sisteme. Quankam li maxim mikri ek li gasal gigantes, Neptune es plu masiv kam Urane: lun plu forti gravitational felde ha komprese lu en plu alti denseso.

Febli, deslumosi ringes ha bli detekte sirk li blu planete, ma lus es minim substantial kam tus de Saturne. Kand disi ringes blid deskovra, on pensad ke lus povud non es komplet, ma dise bli despruvad per Voyager 2. Neptune anke have 2 000 km/h ventes de hidrogene, helium e metane kel dona al planete lun blu semblo. Ye li tempe del 1989 Voyager pretruvolo, in lun sudi hemisfere esed Grandi Deslumosi Makule komparabli ye li Grandi Red Makule sur Jupitere. Neptune posese nin konfirmat lunes e quar kel varta konfirmatione. Neptunen maxim grandi lune, Triton, es remarkabli pro sen retrovadanti orbite, extrem koldeso (38 K) e extremim tenui (14 mikrobare) nitrogene/metane atmosfere.

Neptune es nomat segun li romani deo del mare. Lu bli representa in Unikode per stilistikat versione del tridente del deo.

Deskovrat ye 23 septembre, 1946, Neptune ha bli visita da nur un spasie-vehikle, Voyager 2, kel volad preter li planete ye 25 auguste, 1989. Ye 2003, on fad propositione a Vision Missions Studies (Vido Misione Studios) por exekute Neptune Orbiter with Probes (Neptune Orbitere kun Probilos) misione kel fa Cassini-nivele sientie sin fisione-fundat elektri povo o propulsione. Li laboro bli fa ye konjunktione kun JPL e li California Institute of Technology (Li Institutione de Teknologia de Kalifornia).

25

Li antiqui epoke o antiquitate (o antiqueso in Novial 30) es li periode del historie inter li nasko del skripture e li falo del Romani imperie in li 476, kel marka li komenso del Medieve. Le es, dunke, li unesmi proprim historial periode.

Li developamente did varia multisim in funktione del studiat regione, ma a grandi tretes pove karakterisar se kom li epoke del sosial spesialisatione, del nasko del majoritate de sienties e aktual artes e de grandisi demografial expansione kel did porta a krear grandi imperies. Have a non obliver ke in li sami dates un popule pove vivar tamen in li prehistorie (o protohistorie) e altri pove haver evolu tre.

Li max abundant politikal rejime es li monarke. Texe li afere generalim, kun li aparitione del moneye e del grandi vies de interkambio.

Li antiquitate kontena du epokes:

Antiqui Oriente, kun li max alti nivele del unesmi sivilisationes al Extremi Oriente (China, India) e al Proximi Oriente (Mesopotamia, Egiptia).
Klasiki antiquitate, kun li predominanse del antiqui Grekia e Roma.

Al Antiqui Oriente es vor did texe li skripture e, kun le, li historie proprim nomisat. Li kulture se did sentra primim in li vales del grandi riveres del Asia (kom per exemple li Gelbi Rivere, li Ganges, li Tigris Rivere e li Eufrates) e al Nile.

Tantim li landes del Extremi Oriente (India, Tibet, China) kom les del Proximi Oriente (Egiptia, Persi imperie, Mesopotamia) did developa grandi varietate de kultures, kun multi lingues (e sistemes de skripture), religiones, politikal sistemes, e set. Plu...

26

Tailandani boxe (o Muay Thai) es sporte de kombate (martial arte) kel esed developat in Tailande. Lum es konosat anke kom "li arte de toti li membres", pro ke li manus, li pedes, li elboves e li genus bli usa tantim. Similar milital artes exista in Kambodia, Laos, Myanmar e Malaysia.

In li kompetitione, li alti kolpes de pede in li kape pove sembla a fa maxim forti efekte. Malgre dise, li expertes de disi sporte deklara ke li basi kolpes de pede, li elboves, e li genus es maxim destruktiv por li kombatantes.

Persone, kel prenda parte in li kompetitione, ante li kombate fa li longi seremonie e li akte establit per kostume. Lus exista religiosirez e lus servi kom extensione de muskules e kom preparatione.

Li exersitatione por tailandani boxe es konosat por su severeso e su firmeso. Lum aspira a indura li okto membres del korpore, de sorte ke es kolpat kun li ose de tibie del boxere de tailandani boxe bli frequentim kompara kun bli kolpat kun baston de baseball. Li boxeres de tailandani boxe usualim kolpa kun li ose de tibie in loke de kun li pede.

Tailandani boxe ha influa multum super developo de kick-boxing kel depos ha bli krea in Japan, in Europa, e in Nordi Amerika.

Preske omni movo in tailandani boxe usa li toti korpore, dirigant li hanches vers omni kolpe de pede e omni kolpe de pugne. Kom konsequense, li atakes e li defense in tailandani boxe es maxim lenti ma maxim potent per exemple ke en boxe o en karate.

Un ek li pioneres de disi sporte es Tulgar Dursun.

27

The Relapse (Li Residivo), o Virtue in Danger (Vertu in Danjere), es restaurational komedie de 1696 da John Vanbrugh, li sekuentum del notori, lakromosi Love's Last Shift o Virtue Rewarded (Li Lasti Deseptione de Amo o Vertu Rekompensat) da Colley Cibber. In Love's Last Shift da Cibber, liberim vivanti libertine del Restauratione bli fa repenta e riforma dal deseptiones de sen marita, e in The Relapse, li libertine ri sukomba ye tentatione e komensa novi amo-afere. Lon vertuosi marita es li objekte de intensi probo por sedukte, ma la resistad kun desfasileso.

Vanbrugh planad The Relapse sirk partikulari aktores che li Drury Lane Teatre in London, skriptent lesen kustomes sur li pleo-platforme, publi reputationes, e personal relationes en li texte. Un tal aktore esed Colley Cibber self, kel plead li luxuosi fatue Lord Foppington amb in Love's Last Shift e The Relapse. Tamen, li artisti planes de Vanburgh blid menasad da impetuosi kompetitione inter li du teatral kompanias de London, chaki de kel sedukted aktores fro li altri. The Relapse preske totim non blid produkte, ma li suksesosi spektakle finim atenet ye novembre 1696 pruvad li intentiones de Vanbrugh, e plusim salvad li kompania fro bankrote.

Diferant fro Love's Last Shift, nultem pleat after li 1690 dek-yare, The Relapse ha retena sen atraktione por audientias. Durant li 18esmi sekle, tamen, lun toleranti trakto de fakti e probat adultero gradualim devenid nonakseptabli segun li opinione del publikum, e li original pleo esed durant un sekle remplasat sur li pleo-platforme dal moralisati versione A Trip to Scarborough (Exkursione a Scarborough) (1777) da Sheridan. Sur li moderne pleo-platforme The Relapse es establit kom un ek li maxim populari restaurational komedies, prisat pro li fasili, lejeri esprite de Vanbrugh.

28

Geologia (fro grekum γη- (ge-, "li tere") e λογος (logos, "vorde", "ratione")) es li sientie e studio del solidi materie de sielal korpores, lun kompositione, strukture, fisikal tretes, historie e li prosedos kel forma lu. Lu es un ek li teral sienties. Geologes ha helpa determina ke li aje del Tere es sirk 4.6 mil milione (4.6x10⁹) yares, e ha determina ke li litosfere del Tere, kel inkluse li mantele, es fragmentifikat en tektoni plates kel mova trans reidi superi mantele (astenosfere) per prosedos kel on noma kolektivim tektonike de plates. Geologes helpa trova e jera li natural rekurses del tere, kom petrolie e karbone, plus metales kom fere, kupre e uranium. Plusi ekonomial interesos inkluse lapides e multi minerales kom asbeste, perlite, mika, fosfates, seolites, argile, pumise, quartse, e silise, plus elementes kom sulfre, klore e helium.

Li geologia de planetes (kelkifoy nomat astrogeologia) refera al aplikatione de geologial prinsipes a altri korpores del sunal sisteme.

Li vorde "geologia" unesmim blid usa da Jean-André Deluc ye 1778 e lu blid introdukte kom standardi termine ye 1779 da Horace-Bénédict de Saussure. Li sientie non blid inkluse in li triesmi editione del Encyclopædia Britannica kompletisat ye 1797, ma esed longi artikle in li quaresmi editione kompletisat ye 1809. Plu oldi signifikatione del vorde blid unesmim usa da Richard de Bury por distinkte inter teral e teologial jurisprudentia.

29

Genetike (fro greki γεννώ, partura) es li sientie de genes, heredo e li variatione de organismes. Li britani sientiiste William Bateson unesmifoy sugested li vorde por deskripte li studio de heredo e li sientie de varatione in personal letre a Adam Sedgwick, datat 18 aprile, 1905. Bateson unesmifoy publim usad li termine genetike che li Triesmi International Konfero pri Genetike (London, Anglia) ye 1906.

Homes aplikad savo de genetike in prehistorie por li domestikatione e selektiv pluboniso de plantes e animales. In moderni inquesto genetike provise importanti implementes por li investigatione del funktione de partikular genes, exemplim, li analiso de geneti interaktos. In organismes geneti informatione generalim es porta in kromosomes kom parte del kemial strukture de DNA molekules.

Genes chifra li informatione por sintesa li amino-asidal ordines de proteines, kel es importanti por determina li final fenotipe del organisme. In diploidi organismes dominanti alele in un kromosome kasha li expresione de dominat gene sur li altri. Li un gene, un proteine konsepture nun es savat kom simplatri. Exemplim, kelki singli genes pove prudukte multi produktetus, dependant qualim lun transkriptione es reglat. Genes chifra li nukleotide ordines in mRNA, tRNA e rRNA kel es besonat por proteine sintese.

Genetike determina multe, ma non, omne, del semblo de organismes, inklusent homes, e qualim lus konduite. Environmental diferos e hasardal faktores anke kontribu. Monosigoti (identi) jemeles, klone pro li frui spliso de embrio, have li sami DNA , ma diferanti personal karakteres e diferanti fingre-printatus. Genetim identi plantes kreskat in plu koldi klimates sintesa plu kurti e min saturat grasi asides por evita rigideso.

30

Tipe de atitude (lateral e pentat) durant jab, hir in Lethwei

Posture, in li sportes de kombate, es li manere de se posir, de se tenar, de se orientar, de eser protektet o in "garde", e set., in li kombate. On parla max aktualim de garde, de atitude o de positione de kombate.

In boxo, li anglofones parla preferim de "positione" kam de "garde". Li garde por disi unesmis es li alte del korpore e egalim li apoyos sur li funde, talim les usa li termine upright stance por vertikal positione de buste e full crouch por kontraktet atitude.

In Fransia, on usa li termine de atitude de kombate kand on indika li totalitate del korpore. Dunke kand on parla de "garde" in li fransi skole, on pensa frequentim del positione del brases in primi por se protekter. Ma tre max, lu indika organisatione de korpore permisent al kombatant de se preparar a defenser e de altri parte pasar al ofensive, in konfiguratione kel ofra li maxime de sekuritate e de efektivitate. Diferanti positiones permise de afrontar adversarie ante e durant li skarmuche e es nomat "garde". Kom len nome indika, "eser sur len gardes" - dise es se posir in alerte permananti e adoptar positione favorabli por reakter. Nombrosi atitudes de garde exista: garde de trie quarimes de fasie, de profile, mixat, alti, basi, avansat, e set. Lu es serti ke, on tre importanti "de eser gardat" (hermeti), ma on have a egalim adoptar atitude kam permiser de akter e de reakter rapidim e kun efektivitate (dunke adoptar efektivi posture). Kontru boxere non adoptant de definit atitude o havent li brase "subu" es talim nomisat "non gardat". Del reste, kelki boxeres fa disi prefero in li perspektive de konstrukter lesen lude sur li base de konterinformationes (fraudos). Plu...

31

Einsteinen signature

Albert Einstein (14 de marte, 1879–18 de aprile, 1955) esed famosi teorial fisikisto. Lo naskad in Ulm, Württemberg, Germania. Lo kread multi teories in fisike, ma lon maxim famosi esed lon teorie de relativitate.

In 1905 Einstein publisad pluri paperes tre signifikant. Un papere konsernad li quantum-teorie da Max Planck. Pro ti papere lo blid granta li Nobel Premie pri fisike in 1921.

In li duesmi papere lo traktad Brownan movo. In li triesmi lo publisad li teorie de relativitate kel postulad konstanti rapiditate de lume (c) e konsekuentim li equivalo de mase e energie expreset per li briliant equatione E=mc².

In 1915 lo publisad li general teorie de relativitate, kel haved diversi testabli prediktiones, plu tardim konfirmat per experimentes.

Pos li duesmi monde-milite lo serchad vanim "unifikat teorie" kel vud kombina quantum-teorie kun gravitatione.

Lo morid in Princeton, Novi Jersey, Unionati States de Amerika.